मार्क्सवादी ज्ञान केन्द्र : वामपन्थीहरूको साझा मञ्च

 

 

जनमतका दृष्टिले व्यापक रूप लिएको नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलन पछिल्लोसमय विचारधारात्मक रूपमा दिशाविहीन बन्ने खतरामा छ । दलाल नोकरशाही पुँजीवादले पैदा गरेका चुनौती छिचोल्न क्रान्तिकारी संकल्प गर्नुपर्नेमा संघर्षको केन्द्रमा रहेको कम्युनिष्ट पार्टी र यसको नेतृत्व नै कतै दलाल पुँजीवादसँग सहवरण गर्न लालयित त छैन ? यस्ता प्रश्नले सर्वहारा र श्रमजीवी वर्ग तरङ्गित छ ।

दार्शनिक विश्वदृष्टिकोणलाई भौतिक शक्तिमा बदल्दै मानवजातिको मुक्तिको संकल्प पूरा गर्न सक्ने सबैभन्दा आधारभूत र महत्त्वपूर्ण साधन मार्क्सवाद हो। समाजको परिवर्तनका लागि विचार र सङ्गठनको तागतबारे प्रष्ट्याउँदै एंगेल्स लेख्छन्, ‘हाम्रा निम्ति सोचिदिने दार्शनिकहरू र लडिदिने सर्वहारा भएपछि संसारमा त्यस्तो कुनै शक्ति होला, जसले हाम्रो प्रगतिको यात्रा रोक्न सकोस् ?’
एंगेल्सको उक्त भनाइले सर्वहारा एवम् श्रमजीवी वर्गको मुक्ति र कम्युनिष्ट समाजको निर्माणका लागि विचार र सङ्गठनको अविभाज्य सम्बन्धमा जोड दिन्छ।
मार्क्सवाद प्रकृति, जीवन, समाज र चिन्तनको शरीर विज्ञान हो। यसले मानव जातिको मुक्तिका आकांक्षाहरू प्रतिनिधित्व गर्दछ। यस अर्थमा यो वैज्ञानिक, क्रान्तिकारी र मान्छेको दर्शन हो, न कि यो कुनै हवाइकल्पना होइन। यसले ऐतिहासिक भौतिकवादी विश्वदृष्टिकोणको जगमा उभिएर प्रकृति, जीवन, समाज र चिन्तनका क्षेत्रमा विवेचना गर्दछ। तसर्थ, यसलाई वैज्ञानिक दर्शन भनिएको हो।
मार्क्स-एंगेल्स पूर्वका धेरै विद्वान्‌‌हरूले दर्शनका बारेमा आ-आफ्नै मत राखेका छन्। तर, मार्क्सवाद नै यस्तो दार्शनिक सिद्धान्त, प्रणाली र पक्षधरता हो, जसले पहिलोपल्ट मान्छेलाई केन्द्रमा राखेर आफ्नो दृष्टिकोण प्रस्तुत गर्‍यो। जुन भौतिक विज्ञान र समाज विकासका नियमहरूमा आधारित छ। मार्क्सवादी विचार सिद्धान्त पद्धतिसंगत ढंगले धक्कापूर्ण क्रान्तिमा विश्वास गर्दछ। नियमसंगत ढंगले प्रकृति, जीवन, समाज र चिन्तनका क्षेत्रमा वैज्ञानिक मत जाहेर गर्दछ। जसका कारण मार्क्सवाद विश्व-दर्शनका क्षेत्रमा आज पनि जीवन्त, सक्रिय र सिर्जनशील रूपमा विद्यमान छ।
पुँजीवादी दर्शनले सामाजिक उत्पादनको प्रक्रियामा आफूलाई जसरी नयाँ-नयाँ आयाममा विकसित गर्दै आएको छ। सर्वहारा वर्गको दर्शनले पनि अनिवार्यतः उत्पादन पद्धति विकासको समरूपतामा आफूलाई विकसित गर्नु अपरिहार्य हुन्छ। मालेमावादको संश्लेषण त्यही ऐतिहासिक अनिवार्यताको उपज हो। आज नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलन जुन उचाइमा छ, यसको एक मात्र कारण नेपाली भूमिमा मार्क्सवादको रक्षा, प्रयोग र विकासमा प्राप्त सफलता नै हो।
जनमतका दृष्टिले व्यापक रूप लिएको नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलन पछिल्लोसमय विचारधारात्मक रूपमा दिशाविहीन बन्ने खतरामा छ। दलाल नोकरशाही पुँजीवादले पैदा गरेका चुनौती छिचोल्न क्रान्तिकारी संकल्प गर्नुपर्नेमा संघर्षको केन्द्रमा रहेको कम्युनिष्ट पार्टी र यसको नेतृत्व नै कतै दलाल पुँजीवादसँग सहवरण गर्न लालयित त छैन ? यस्ता प्रश्नले सर्वहारा र श्रमजीवी वर्ग तरङ्गित छ। संविधानले समाजवादको तयारीमा लाग्न स्पष्ट दिशाबोध गरे पनि कम्युनिष्ट पार्टीभित्र विद्यमान एउटा शक्ति त्यतातिर सोच्न, तयारी गर्न र हिँड्न लालयित देखिएको छैन।
जनमतका दृष्टिले नेपाली कम्युनिष्ट आन्दोलन जहाँ छ, वैचारिक आदर्श, मूल्य-मान्यता र संकल्पका दृष्टिले त्यो ठाउँमा भेटिँदैन। जनताको अपेक्षा र नेतृत्वको चिन्तनमा आएको अन्तरविरोधले चुचुरोमा रहेको कम्युनिष्ट आन्दोलनबारे अनेकौं विश्लेषण गर्न थालिएको छ। यद्यपि, नेतृत्वको एउटा पङ्क्ति बेगसँग दलाल पुँजीवादको अन्धकारतिर कुदिरहेको छ। अर्को शक्ति आन्दोलनलाई क्रान्तिकारी दिशातिर फर्काउन प्रयासरत पनि छ। यस्तो परिस्थितिमा नयाँ पुस्तामा हिजोका क्रान्तिको मूल्यबोध गराउन र मार्क्सवादप्रति पुनर्जागरण पैदा गर्न विगत केही वर्षदेखि मार्क्सवादको अध्ययन-अध्यापनलाई अभियानकै रूपमा सञ्चालन गरिरहेको छ। यही अभियानका बारेमा केही राख्ने सोचका साथ यो आलेख तयार गरिएको छ।
मार्क्सवाद कुनै कोरा शास्त्रीय विषय होइन, जसको अध्ययनबाट कान पवित्र पार्न सकियोस्, मन आनन्दित होस्, मानिसले आत्मसन्तुष्टि लिन सकोस्। बरू, मार्क्सवाद त यस्तो जीवन दर्शन हो, जसले मानवजातिको मुक्तिका निम्ति विचारको व्यवहारमा प्रतिविम्बनको अपेक्षा र संकल्प दुवै गर्दछ।
यस अर्थमा मार्क्सवादको अध्ययन गर्नुको अर्थ प्रकृति, समाज, जीवन र चिन्तनका क्षेत्रमा संश्लेषण गरिएका ज्ञानहरूसँग साक्षात्कार हुनु, नयाँ-नयाँ तथ्यको खोजीका लागि ढोका खोल्नु, विचारको आलोकमा आचारमा रूपान्तरणको वैचारिक र भौतिक आधार तयार पार्नु एवम् मानव जातिको मुक्तिका निम्ति आफूलाई दृढ-संकल्पित गर्नु हो। यस अर्थमा यो वर्गीय विचार आचारको दर्शन हो।
मार्क्सवाद कुनै शास्त्रीय विषय मात्र होइन, बरू यो मानवजातिको मुक्तिको मार्गनिर्देश गर्ने पथप्रदर्शक सिद्धान्त हो। जसरी प्रकृति, समाज, मानव र जीवन गतिशील रहन्छ, त्यसरी नै वैज्ञानिक विचार पनि गतिशील नै रहन्छ। पुँजीवादी व्यवस्था र विज्ञानका क्षेत्रमा गरिएका नयाँ-नयाँ आविष्कारका कारण मात्र होइन, मार्क्सवादको रक्षा, प्रयोग र विकासका क्रममा हासिल गरिएका नयाँ-नयाँ उपलब्धि र सामुन्नेमा देखा परेका नयाँ-नयाँ चुनौती पनि मार्क्सवादी विचारको विकासका निम्ति महत्त्वपूर्ण आधारस्तम्भ हुन्।
मार्क्सवादको अध्ययन अध्यापनको कुरा गरिरहँदा हामी तीन अतिवादबाट मुक्त हुन जरूरी छ, पहिलोः १९ औं शताब्दीको औद्योगिक पुँजीवादको विकासकालमा संश्लेषण गरिएको मार्क्सवादी दर्शन र कार्यदिशालाई नै अन्तिम सत्य मान्ने र विकासको आवश्यकतावोध नगर्ने, दोस्रोः मार्क्सवादको सिर्जनात्मक विकासका नाममा यसका आधारभूत मान्यता नै परित्याग गर्ने एवम् वर्ग संघर्षको दर्शनलाई वर्गसमन्वयवादमा विलय गराउने। तेस्रोः विकसित विचारको आवश्यकताबोध गर्ने तर, व्यवहारमा क्रान्तिकारी र वैज्ञानिक कार्यदिशाको संश्लेषण गर्न नसक्ने अकर्मण्यतावाद। यी तीन अतिवादबाट माथि उठेर मात्र मार्क्सवादलाई गतिशील विज्ञानका रूपमा बुझ्न र जीवन व्यवहारमा प्रयोग गर्न सकिन्छ।
विगत केही वर्षदेखि हामी मार्क्सवादको पद्धतिसंगत अध्ययन, विश्लेषण र आचार एवम् व्यवहारमा रूपान्तरण गर्ने संकल्पमा छौँ। यस अवधिमा नेपालका विभिन्न कम्युनिष्ट धाराका नेता/कार्यकर्ता हाम्रो अभियानमा जोडिनुभएको छ। मार्क्सवादी विचार र आचारमा देखिएको खडेरीका सन्दर्भमा हामीले सुरू गरेको अभियान औचित्यपूर्ण छ र रहनेछ।
यस अवधिमा हामीले करिब पच्चीस हजार नेता कार्यकर्तालाई मार्क्सवादी कक्षामा प्रशिक्षित गरेका छौँ। हजारौं साथीहरू उत्साहका साथ हाम्रो अभियानमा हातेमालो गर्न लालयित हुनुहुन्छ। उहाँहरू सबैलाई हामीले विभिन्न चरणका कक्षामा सहभागी गराउने योजनामा छौँ । साथै सहभागीहरूमध्येबाट इच्छुक विद्यार्थीलाई प्रशिक्षकका रूपमा विकास गर्न पनि हामी क्रियाशील र प्रतिबद्ध छौँ। यसले हाम्रो अभियानलाई थप तीव्रता दिनेछ।
यस क्रममा देशको विभिन्न कुनामा रहनुभएका साथीहरूले स्वत:स्फूर्तरूपमा महत्त्वपूर्ण जिम्मेवारी लिएर अभियानको सफलताका निम्ति अहोरात्र खटिरहनुभएको छ। उहाँहरूको उत्साह, इच्छाशक्ति, अध्ययनप्रतिको रुचि, जीवन र समाज बदल्ने संकल्प एवम् इमान्दारिताले आगामी यात्राका लागि थप बल मिलेको छ। उहाँहरूको इच्छाशक्ति र ऊर्जा नेपालको कम्युनिष्ट आन्दोलनमा विचारधारात्मक इट्टा थप्न फलदायी हुने हाम्रो विश्वास छ।
यस अवधिमा मार्क्सवादसँग सम्बन्धित एवम् समकालीन विश्व व्यवस्थाबारे विभिन्न पुस्तकहरूको लेखन, अनुवाद, सम्पादन र प्रकाशनका कामहरू भएका छन्। डिजिटल लाइब्रेरीसमेत व्यवस्थित हुँदै गएको छ। अध्ययन संस्कृतिको दीर्घजीवनका निम्ति अक्षयकोषलगायतका रचनात्मक काम अगाडि बढेका छन्। संस्थामा आबद्ध साथीहरूलाई विभिन्न समूहमा वर्गीकरण गरी अनुसन्धानका काम अगाडि बढाइएको छ। सातवटै प्रदेश र देशका विभिन्न जिल्लामा कक्षा, डिस्कोर्स, हाजिरीजवाफ, संस्कृति प्रवर्द्धनलगायतका रचनात्मक कार्यक्रम सम्पन्न भएका छन्। चार वर्षको अवधिमा भौतिक र भर्चुअलरूपमा गरी करिब २५ सय कार्यक्रम सम्पन्न भएका छन्। यो सामान्य इच्छाशक्ति, मेहेनत, अध्ययन र साधनाबाट सम्भव हुने कुरा होइन।
मार्क्सवादी ज्ञान केन्द्रले मूलतः २१ औं शताब्दीको युगीन चेतनाद्वारा ओतप्रोत, मार्क्सवाद र विज्ञानलाई सही संयोजन गर्दै क्रान्तिकारी परिवर्तनको नेतृत्व गर्ने कम्युनिष्ट कार्यकर्ता उत्पादन गर्ने ध्येय राखेको छ। जसले दर्शनको गुरुत्व बुझ्दछ, त्यसलाई व्यवहारमा प्रयोगको संकल्प गर्दछ, त्यसबाट प्राप्त सफलतालाई सिद्धान्तका रूपमा संश्लेषण गर्दै सीमाहरूबाट शिक्षा लिने संकल्प गर्दछ, त्यो नै सफलताको चुचुरोमा पुग्दछ।
क्रान्तिकारी व्यवहारमा आधारित सिद्धान्तद्वारा ओतप्रोत नेता/कार्यकर्ताको उत्पादन कम्युनिष्ट आन्दोलनको आधारभूत जिम्मेवारी हो। मार्क्सवादी ज्ञान केन्द्रको सर्वाधिक महत्त्वको विषय पनि यही हो र हुनेछ।
केन्द्रले नेपालका कम्युनिष्ट पार्टीहरूका विद्यमान राजनीतिक कार्यदिशामाथि विमर्श र नयाँ संश्लेषणका लागि वैचारिक डिस्कोर्स गर्ने, कम्युनिष्ट पार्टीहरूले लिएका नीतिहरूमाथि विमर्श, मार्क्सवादको व्यवस्थित अध्ययन र अन्वेषणका लागि आवश्यक पर्ने सन्दर्भ सामग्रीहरूको संकलन र व्यवस्थापन, ई-लाइब्रेरीको निर्माणलगायतका कामलाई पनि आफ्नो कार्यसूचीमा राखेको छ।
यसका साथै नेकपाको स्थापना (२००६) देखि वर्तमानसम्मका सबै कम्युनिष्ट घटकहरूले संश्लेषण गरेका विचार, राजनीतिक दस्तावेज, नेतृत्व निर्माण एवम् विकास प्रक्रिया र पार्टीका तल्ला कमिटीहरूमा सम्प्रेषण गरिएका विचारहरूसमेत संलग्न गरी दस्तावेज संग्रह गर्ने सोचसमेत राखिएको छ।
मार्क्सवादी ज्ञान केन्द्र कम्युनिष्ट पार्टीको कुनै घटकको घेराभित्र मात्र सीमित रहेको र रहने संरचना होइन, बरू यसलाई नेपालका सबै कम्युनिष्टहरूको साझा मञ्चका रूपमा स्थापित गर्ने हाम्रो प्रतीज्ञा छ। कार्यदिशा र कार्यनीतिका दृष्टिले विमति रहे पनि नेपालको कम्युनिष्ट एवम् वामपन्थी आन्दोलनबारे साझा धारणा तयार पार्न र एकीकृत तागतको बलमा समाजवादको आधार तयार पार्न मार्क्सवादी ज्ञान केन्द्रले आफ्नो भूमिका निर्वाह गर्नेछ।
ज्ञान केन्द्र कम्युनिष्ट आन्दोलनको एउटा स्कूल हो। यस स्कूलले मार्क्सवादको रक्षा, प्रयोग र विकासका क्रममा हासिल गरिएका उपलब्धिहरूको संश्लेषण, नयाँ विचारको विकासका निम्ति अभिप्रेरित गर्ने र विचार र व्यवहारमा एकरूपतासहितको सङ्गठनात्मक आधार तयार पार्न योगदान गर्नेछ। यो महाअभियानमा सबै सच्चा कम्युनिष्ट क्रान्तिकारीहरूसँग साझेदारी र सहकार्यका आधारमा अगाडि बढ्न हामी संकल्पबद्ध छौँ।
चार वर्षको प्रयोग र अनुभवका आधारमा हामीले मार्क्सवादी ज्ञान केन्द्रको बहुआयमिक विकासमा जोड दिएका छौँ। हामी यही ऊर्जा र संकल्पका साथ कम्युनिष्ट आन्दोलनका अभियात्री र शुभेच्छुकहरूमा मार्क्सवादी ज्ञानको भोक जगाउने, विचार र व्यवहारको सन्तुलनका निम्ति अभिप्रेरित गर्ने, पद्धतिसंगत अध्ययनको बानी बसाल्ने, कम्युनिष्टहरूमा पठन संस्कृतिलाई पुर्नजागृत गर्ने र कम्युनिष्ट आन्दोलनमा दृष्टिकोण, विचार, नीति र प्रणालीका क्षेत्रमा देखिएको अवसरवाद र रूढीवादलाई अन्त्य गर्दै युगानुकूल विचार र कार्यदिशा निर्माणका लागि महान बहसको अभियानमा छौँ। र, यसमा विगतझैं भविष्यमा पनि सबैको सद्भाव र सहकार्यको अपेक्षा राखेका छौँ।
(२०८० पुसमा नेपाल भ्यूजमा प्रकाशित लेख)